مھاڳ:

الله تعاليٰ انسانن کي مختلف قومن ۾ پيدا ڪيو تاڪي انسان ذات جي سڃاڻپ ٿي سگهي، ۽ انسانن کي پڻ خود مختار بڻايائين، پر ائين ھرگز نه  آهي ته پالڻھار اسان کي آزاد چڏي ڏنو آھي ۽ اسان جيڪو چاھيون اھو ڪريون، الله تعاليٰ اسان کي خود مختار بڻايو ۽ ان سا گڏوگڏ اسان جي لاءِ قانون به پڻ وضع ڪيائين ۽ ڪوئي به انھن قانونن کان الڳ نه  آهي، جڏھن اسان ھڪ دفعو تاريخ جي ورقن کي اٿلائي ڏسون ته معلوم ٿيندو الله تعالىٰ جا قانون ھر قوم ۾ پاتا وڃن ٿا، مثال جي طور تي جڏھن اسان "بني اسرائيل قوم" جي طرف نظر ڪيون ته معلوم ٿيندو الله تعاليٰ اُنھن جي لاءِ ڪيترائي قانون وضع ڪيا مثال جي طور "امتحـــــان الٰھي" الله تعاليٰ جي طرف کان امتـــــحان، ان جي قانونن منجھان ھڪ قانون آهي، ۽ ھيءُ قانون ھر قوم جي لاءِ آھي٬ جڏهن اسان بني اسرائيل قوم جي طرف امتحــــان بابت نظر ڪيون ته معلوم ٿئي ٿو ھن قوم الله تعاليٰ جي بعض امتحـــــانن ته ڪاميابي ماڻي آھي پر اڪثر امتحـــــانن ۾ ناڪام وئي آهي، اسان جي لاءِ ضروري آهي ته تلاش ڪيون بني اسرائيل قوم ڪھڙا گناھ ڪيا تاڪي اسان انھن گناھن جي نزديڪ نه وڃيون.

مان به ھن مقاله ۾ انهيَ موضوع بابت ڪجھ مطالبَ بيان ڪيا آھن جيڪي انشاء الله توهان جي خدمت ۾ پيش ڪيا ويندا

ٻِسْـــــــــمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيْمْ

الله تعاليٰ پنهنجي پاڪ ڪلام ۾ ارشادفرمائي رھيو آهي:

«اَحَسِبَ النَّاسُ اَنْ يُتْرَڪُوْ اَنْ يَقُوْلُوْا آمَنَّا وَ ھُمْ لَايُفْتَنُوْنَ▪ وَلَقَدْ فَتَنَّاالَّذِيْنَ مِنْ قَبْلِھِمْ» [١]

ترجمون: "ڇا ماڻهن(ھي) خيال ڪيو آهي ته سندن(رڳو ايتري) چوڻ تي ته اسان ايمان آندو، کين ڇڏيو ويندو ۽ انھن کي آزمايو نه ويندو،(ضرور کين آزمايو ويندو) انهن کان جيڪي اڳ ھئا تن کي به اسان بيشڪ آزمايوسين" [٢]

الله تعاليٰ جي طرف کان انسانن جي لاءِ امتحـــــان، اُن جي قانونن منجھان ھڪ قانون آهي، ۽ ڪوئي بھي ھِن قانون کان الڳ نه آهي.

بني اسرائيل اھڙي قوم ھئي جيڪا فرعون ۽ اُن جي ڪارندن جي ظلم ھيٺيان جڪڙيل ھئي، ايتري قدر جو ھيءَ قوم پنهنجي جان و مال و ناموس جي به مالڪ نه ھئي، اھڙو ظلم نه ھيو جيڪو فرعون ۽ اُن جي ڪارندن انھن جي مٿان نه ڪيو ھجي،

الله تعالىٰ ھن قوم تي احسان ڪيو ۽ پنهنجي رسولن منجھا ھڪ رسول موڪليائين،(جنهن جو نالو حضرت موسيٰ عليه السلام ھيو) تاڪي انھن کان امتحـــــان وٺي سگهي ته ڇا ھي الله جي رسول جي اطاعت ڪن ٿا يا نه؟ ان جي مدد ڪن ٿا يا نه؟ تاڪي فرعون جي ظلم کان نجات پيدا ڪري سگهن، بني اسرائيل قوم منجھان اڪثر ماڻھن حضرت موسيٰ عليه السلام جي اطاعت ڪئي ۽ انھيءَ امتحـــــان ۾ ڪاميابي ماڻين، لھذا الله تعاليٰ جي طرف کان به انھن کي انعام مليو. انھيءَ سبب فرعون ۽ اُن جي ڪارندن جي شرّ کان نجات حاصل ڪيائون، ۽ جيڪا شيء انهن پنهنجي  خواب ۾ نه سوچي ھئي اھا شيء پنهنجي اکين سان ڏٺائون ته ڪيئن فرعون پنهنجي لشڪر سان گڏ "درياء نيل" ۾ غرق ٿي ويو، ۽ ھيءُ قوم بني اسرائيل جي لاءِ الله تعاليٰ جي طرف کان انعام ھيو. پر الله تعالىٰ جا امتحـــــانَ انسانن جي لاءِ ختم ناھن ٿيندا، ممڪن آھي ھڪ قوم کي ھڪ دفعو آزمايو ويو ھجي، پر ھيءُ به ممڪن آهي ته ھڪ قوم کي بار بار آزمايو ويو ھجي، ۽ بني اسرائيل اھا قوم آھي جنھن کي الله تعاليٰ جي طرف کان بار بار آزمايو ويو، پر ھن بدبخت قوم الله تعالىٰ جي بعض امتحـــــانن ۾ ته ڪاميابي ماڻي پر اڪثر امتحـــــانن ۾ ناڪام وئي.

اسان نموني جي طور تي الله تعالىٰ جا ڪجھ اُهي امتحـــــان جنھن ۾ قوم بني اسرائيل ناڪام وئي آھي بيان ڪيون ٿا.

(٠١) قوم بني اسرائيل فرعون ۽ ان جي ڪارندن جي شرّ کان نجات حاصل ڪرڻ کانپوءِ، سفر ڪندي ھڪ اھڙي برپٽ ۾ داخل ٿي جـنھن کي "صحراي سينا" چيو ويندو آهي، نه پاڻي ھيو نه کائڻ جي لاءِ ڪا شيءَ ھئي، ۽ ايتري گرمي ھئي جو انهن جي لاء اڳتي وڌڻ ۽ سفر کي جاري رکڻ مشڪل ٿي ويو، الله تعالىٰ ھن قوم تي احسان ڪيو ۽ ڪڪرن کي حڪم ڏنائين ته وڃي ڪري انھن جي مٿان ڇانوَن ڪريو، ۽ ان کانپوءِ وڃي ڪري ھن قوم سڪون حاصل ڪيو، اُنهن وٽ پاڻي نه ھيو الله تعالىٰ حضرت موسيٰ عليه السلام کي حڪم ڏنو ته پنهنجي لٺ کي زمين تي ھڻ! جيئن حضرت موسيٰ عليه السلام زمين تي لٺ ھئين ته اتان ھڪ چشمو جاري ٿي پيو، حضرت موسيٰ عليه السلام بني اسرائيل کي فرمايو:

اچو! الله تعالىٰ توهان جي لاءِ چشمو جاري ڪيو آهي، اچي ڪري پاڻي پيو، اِتان بني اسرائيل جون فرمائشون شروع ٿي ويون، بني اسرائيل ڇاڪاڻ ته "١٢قبيله" ھئا، ۽ ھي "١٢قبيله" ڪڏهن به ھڪ ٻئي سان ڪونه ٺھندا ھئا، حضرت موسيٰ عليه السلام کي چيائون: اسان ھڪ چشمي مان پاڻي ڪونه پينداسين، اسان مان ھر قبيلي جي لاء الڳ الڳ چشمو جاري ڪيو وڃي، حضرت موسيٰ عليه السلام ڏٺو ته ھيءَ قوم ضد تان ڪونه لھندي، لھٰذا حضرت موسيٰ عليه السلام مجبور ٿي ڪري ھر قبيله جي لاٻ الڳ الڳ چشمو جاري ڪيائين. [٣]

ھن امتحـــــان ۾ بني اسرائيل جي سڄي قوم ناڪام وئي، پر اُن جي باوجود الله تعالىٰ انهن کي مھلت ڏني، تاڪي متان اڳتي هلي ڪري سڌي رستي تي اچي وڃن.

اھڙي طرح سان الله تعالىٰ جي طرف کان ھن قوم کي ڪيترائي دفعا آزمايو ويو، ۽ ڪيترائي واقعا موجود آهن جن ۾ قوم بني اسرائيل ناڪام وئي آھي، پر اسان وقت جي قلت جي ڪري ھتي اختصار ڪيون ٿا.

(٠٢) ھڪ اھڙو مھم امتحـــــان جنهن ۾ قوم بني اسرائيل ناڪام وئي، ۽ اُن کانپوءِ الله تعالىٰ پنهنجون تمام نعمتون انهن کان کسي ورتيون، ۽ ھن قوم کي پنهنجي حال تي ڇڏي ڏنائين، ۽ ان امتحـــــان ۾ ناڪاميَ کانپوءِ، اڄ تائين قوم بني اسرائيل ذليل و خوار آھي، اُھو امتحان "امتحـــــــان ولايت" آهي.

ھي امتحـــــان اُن وقت شروع ٿيو، جڏهن الله تعالىٰ حضرت موسيٰ عليه السلام کي "ڪوه طــور" تي گھرايائين،

الله تعالىٰ پنهنجي پاڪ ڪلام ۾ ارشاد فرمائي رھيو آهي:

«وَ وٰعَدْنَا مُوْسٰى ثَلٰثِیْنَ لَیْلَةً وَّ اَتْمَمْنٰهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیْقَاتُ رَبِّهٖۤ اَرْبَعِیْنَ لَیْلَةً» [۴]

ترجمو: "۽ اسان موسيٰ سان ٽيهن راتين جو واعدو ڪيو، ۽ اسان اُن ۾ ڏھن راتین جو اضافو ڪيو مطلب ته سندس پالڻهار جو واعدو چاليھن راتين ۾ پورو ٿي ويو" [۵]

جڏهن حضرت موسيٰ عليه السلام پنهنجي قوم کان موڪلائي رھيو ھو ته انهن کي چيائين: مان "ٽيھ راتيون" توھان جي درميان نه ھوندس، لھٰذا اِن دوران مان پنهنجي ڀاءُ ھارون کي پنهنجو جانشين مقرر ڪيان ٿو، ۽ توهان جي لاءِ ضروري آهي ته ھن جي اطاعت  ڪيو.

«وَ قَالَ مُوْسٰى لِاَخِیْهِ هٰرُوْنَ اخْلُفْنِیْ فِیْ قَوْمِیْ وَ اَصْلِحْ وَ لَا تَتَّبِعْ سَبِیْلَ الْمُفْسِدِیْنَ» [٦]

ترجمو: "۽ موسيٰ پنهنجي ڀاءُ ھارون کي چيو ته تون منهنجي قوم ۾ منهنجو جانشين ٿي رھجاءِ، ۽ ۽ هنن جو سڌارو ڪندو رهجانءِ، ۽ شرارت ڪندڙن جو رستو نه وٺجاءِ" [٧]

قوم بني اسرائيل سوچيو ته ڪوبه مسئلو ناھي حضرت موسيٰ فقط "ٽيھن راتين" جي لاءِ وڃي ٿو، ۽ "ٽيھن راتين" کانپوءِ وري موٽي ايندو، پر الله تعالىٰ ان "ٽيھن راتين" ۾ "ڏھن راتين" جو اضافو ڪري ڇڏيو، ۽ الله تعالىٰ جي آزمائش اِن "ڏھن راتين" ۾ ھئي.

جڏهن "ٽيھ راتيون" پوريون ٿي ويون، بني اسرائيل سوچيو ته ھاڻي حضرت موسيٰ عليه السلام بس ڪونه ايندو. قوم بني اسرائيل جي درميان "سامري" نالي ھڪ شخص ھيو، اُن شخص ھن موقعي مان فائدو ورتو، ۽ ھڪ خوبصورت ڳئون جو مجسمو ٺاھي اچي قوم بني اسرائيل درميان ۾ رکيائين، ۽ چوڻ لڳو: موسيٰ جي خدا کي ڇڏي ڏيو، ھاڻي ھي توهان جو ربُّ آھي، ۽ ھي نادان قوم بغير سوچي سمجهي سامريءَ جي پويان لڳي پئي، ۽ ڳئون جي مجسمي کي پوڄڻ لڳي، حضرت موسيٰ عليه السلام جي خدا کي وساري ويٺي، حضرت ھارون عليه السلام جي ولايت کي ٺکرائي ڇڏيائون، حضرت ھارون علیه السلام انهن  کي چوندو رھيو ته "سامريء" جي طرف نه وڃون! پر حضرت ھارون علیه السلام جي ھڪ به نه ٻڌن، جڏهن "چاليھ راتيون" پوريون ٿي ويون اوچتو بني اسرائيل ڏٺو ته موسيٰ موٽي آيو آھي، حضرت موسيٰ علیه السلام اچڻ سائين ڳئون جي مجسمي کي نابود ڪري ڇڏيو.

 بني اسرائيل سوچيو ته ھاڻي ٻيو ڪوئي چارو ڪونه آهي، لھٰذا قوم بني اسرائيل حضرت موسيٰ عليه السلام کي چيو: اسان توبه ڪرڻ ٿا چاھيون، الله تعالىٰ حضرت موسيٰ عليه السلام تي وحي نازل ڪئي ته "مان اِنهن جي توبه قبول ڪندس پر ھڪ شرط سان"  اُھا شرط ھيءَ ھئي ته حضرت موسيٰ علیه السلام پنهنجي قوم کي چيو: "تيار ٿيو ۽ پنهنجن اکين تي پٽي ٻڌو ۽ پنهنجي تلوارن کي ٻاھر ڪڍو، ۽ جنهن وقت مان توهان کي حڪم ڪيان ته پوءِ ھڪ ٻئي تي تلوارون وھائڻ شروع ڪري ڏجو" تاريخ ۾ آهي ته اِن واقعي ۾ "٧٠ ھزار" قوم بني اسرائيل جا ماڻهون قتل ٿي ويا، اُن کانپوءِ الله تعالىٰ حضرت موسيٰ عليه السلام تي وحي نازل ڪئي ته ڪافي آهي، مان انهن کي معاف ڪيم، پر الله تعاليٰ پنهنجون تمام نعمتون ھِن قوم کان کسي ورتيون ۽ چيائين ته توهان اِنھن نعمتن جي لائق نه آھيو.[٨]

ھي ھئي بني اسرائيل جي تاريخ، ۽ تاريخ جو ھڪ قانون آھي ته ھيءَ ھميشـه تڪرار ٿيندي آھي، ۽ جيڪڏهن اسان تاريخ جي ورقن جي طرف نگاه ڪريون ته معلوم ٿيندو قوم بني اسرائيل جي تاريخ ھڪ دفعو ٻيھر تڪرار ٿي آهي، مثلاً جڏهن الله تعالىٰ رسول اڪرم صلي الله عليه و آله وسلم کي مبعوث ڪيو ته ماڻھن آھستي آھستي نبي پاڪ صلي الله عليه و آله وسلم جي رسالت کي قبول ڪيو، ۽ اھڙي طرح رسول الله جي امّت قوم بني اسرائيل وانگر "امتحـــــان رسالت" ۾ ڪاميابي ماڻي، پر انهيَ امّت قوم بني اسرائيل وانگر "امتحـــــان ولايت" ۾ مشڪلاتون پيدا ڪيون.

ولايت جو لازمون اطاعت آهي، يعني "خالص اطاعت"

امّت رسول اڪرم جي مشڪل ھيءَ ھئي ته اُنھن رسول الله جي رسالت کي ته قبول ڪيو پر ان جي اطاعت کي وساري ويٺا.

جڏهن اسان تاريخ جي طرف نگاه ڪريون ته معلوم ٿئي ٿو ڪیترائي اھڙا ماڻهون ھئا جيڪي رسول الله سان بحث ڪندا ھئا، اُن جي فرمانن کي تبديل ڪندا ھئا، ۽ اُن جي حڪم جي نافرماني ڪندا ھئا، پر ان جي باوجود الله تعالىٰ ھن امّت کان پنهنجون نعمتون واپس نه ورتيون.

رسول اڪرم صلي عليه وآله وسلم بار بار امير المؤمنين علي ابن ابي طالب عليه السلام جي ولايت جي باري ۾ سفارش ڪندو رھيو، ڪنهن مهل فرمايائين:

"من ڪنت مــولاه فھذا علي مــولاه"[٩]

جنهن جنهن جو مان مولا آھيان ان جو علي مولا آھي)

ته ڪنهن موقعي فرمايائين:

"ياعلي! انت مني بمنزلة ھارون من موسيٰ غير انه لانبي بعدي" [١٠]

(ياعلي! تنهنجي نسبت منهنجي طرف ائين آھي جيئن ھارون جي نسبت موسيٰ جي طرف ھئي، پر مون کانپوءِ ڪوئي نبي نه ايندو)

ان حديث مان ثابت ٿئي ٿو ته امام علي عليه السلام جي ولايت حضرت ھارون عليه السلام جي مثل آھي پر رسول الله جي امّت قوم بني اسرائيل وانگر رسول اڪرم صلي عليه و آله وسلم جي رحلت کانپوءِ امام علي عليه السلام جي ولايت کي ڇڏي ڏنائين، ۽ غــــدير جي پيغام کي وساري ويٺي، ۽ جيڪو منصب امام علي عليه السلام کي ڏيڻ کپين ھان اھو منصب ڪنهن ٻئي ماڻهونءَ کي ڏئي ڇڏيائون، ۽ رسول اڪـرم صلي الله عليه وآله وسلم جو حقيقي جانشين "٢۵ ســـال" پنهنجي گھر ۾ محــــدود رھيو، پر اِن امتحـــــان ۾ ناڪاميءَ کانپوءِ به الله تعالىٰ ھن امّت کي مھلت ڏني. ايتري قدر جو ڪــــــربلا جھڙو دردناڪ واقعو رونما ٿي پيو، ۽ اِن واقعي ۾ ڪجھ ماڻهن ثابت ڪيو ته اھي ڪيترا ملحد ۽ فاسد ٿي ويا آهن، امام حسين عليه السلام امّت کي بار بار فرمائيندو رھيو:  "توهان جي دنيا ۽ آخرت تباه ٿي رھي آھي، توھان جي لاءِ ضروري آهي ته يزيد جي خلاف قيام ڪيو" پر ھن امّت مولا جي آواز کي نه سڃاتو.

تاريخ گواه آھي ته امّت ڇا ڪيو نه رڳو مولا حسين عليه السلام کي اڪيلو ڇڏي ڏنائو، بلڪي مولا جو محاصرو ڪيائيون، اھلبيت رسول تي پاڻي بند ڪري ڇڏيائو، جنهن سبب ڪـــــربلا جھڙو واقعو رونما ٿي پيو.ھن واقعي کانپوءِ الله تعالىٰ پنهنجون تمام نعمتون ھن امّت کان کسي ورتيون.

تاريخ ۾ آهي ته ڪـــــربلا  جي واقعي کانپوءِ "٦٢ھـــ" ۾ يزيد مـــدينه جي ماڻهن تي ايترو ظلم ڪيو جو ڪيترائي نــــسل جڏھن به "حـــــره" جي واقعي کي ياد ڪندا ھئا ته لرزي پوندا ھئا، يزيدي لشڪر اھڙي طرح سان "مــــدينة المنوره" تي حملو ڪيو جو اُنهن جي لاءِ ٣ ڏينهن مسلسل اھل مدينه جِي جان و مال و ناموس حلال ٿي وئي، اُن شھر جي اندر جيڪو "حــــــرم امن نبوي" ھيو، جنھن جي اندر انتھائي بري ماڻهونءَ کي به امان ھئي، جيترو ٿي سگھين قتل و غارت ڪيائون، تاريخ ۾ آھي ته انهن مـــــدينه جي اندر "٧٠ اصحابن" کي قتل ڪيو، اُن کانپوءِ ھي "مسجد نبوي" ۾ داخل ٿيا ۽ اُتي ايترو قتل و غارت جو بازار گرم ڪيائون جو ڪيتري مدت تائين رسول الله جي قبر مبارڪ رت سان لت پت ھئي. [١١]

اُن کانپوءِ يزيدي لشڪر مڪي جي طرف رخ ڪيو، ۽ منجنيقن جي ذريعي سان مقدس ترين مڪان جي مٿان ايترا پٿر ڪيرايائون، جو ڪعبو ٻيھر ويران ٿي ويو، اُن کانپوءِ ھي مڪي شھر ۾ داخل ٿيا، ۽ اھل مڪي وارن کي قتل ڪرڻ لڳا، ماڻھن "مسجد الحرام" ۾ وڃي ڪري پناه ورتي، ڪعبي جي اندر ايترو قتل عام ڪيائون جو ڪيتري مدت تائين زم زم کوه مان پاڻي جي بجائ رت اندو ھيو.[١٢]

اُن کانپوءِ ڪوفو حجاج ابن يوسف ثقفي جھڙي ظالم انسان جي قبضي ۾ اچي ويو، تاريخ ۾ آهي ته اِن فاسد انسان تقريبًا "٢٠لکھـــ" ماڻھن کي قتل ڪرايو.[١٣]

ھيءُ امّت جي لاءِ الله تعالىٰ جي طرف کان هڪ جريمون ۽ سزا ھئي، ڇاڪاڻ ته ھي "امتحـــــــان ولايت" ۾ ناڪام ويا، الله جي ولي کي اڪيلو ڪري ڇڏيائون.

نتيجو:

ھي تاريخ جو ھڪ قانون آهي ته تاريخ پنهنجو پاڻ کي تڪرار ڪندي آهي، ۽ اسان کي گھرجي ته اِن تاريخ مان عبرت وٺڻ سان گڏوگڏ درس وٺئون، تاڪي اسان انهن گناھن جا مرتڪب نه ٿيئون جنھنن گناهن جون پوئيون ملتون مرتڪب ٿيون.

امام خميني(رح) فرمائن ٿا:

"ولايت فقيه به ولايت رسول اڪرم (صلي الله عليه وآله وسلم) وانگر آهي"

اِن فرمان مان ثابت ٿئي ٿو ته اسان جي لاءِ به امتحــــــان ولايت شروع ٿي چڪو آهي، الله تعالىٰ اسان کان امتحــــــان وٺي ٿو ته ڪير ولي فقيه جي اطاعت ڪري ٿو ۽ ڪير اُن جي نافرماني ڪري ٿو. ۽ اسان تاريخ جي اندر ملاحظو ڪيو ته جيڪو به امتحــــــان ولايت ۾ ناڪام ويو آهي انکي ڪيترو جرمانو ادا ڪرڻون پيو آھي، اسان جي لاءِ ضروري آهي ته ان طرف غور ڪيون.

والسلام

حوالاجات

[١]سوره عنڪبوت آيت ٢-٣

[٢]سنڌي قرآن فرمان علي

[٣]قصص القرآن ص ٢٠٢

[۴]سوره اعراف آيت ١۴٢

[۵]سنڌي قرآن فرمان علي

[٦]سوره اعراف آيت ١۴٢

[٧]سنڌي قرآن فرمان علي

[٨]قصص القرآن ٢٠٦

[٩]امالي شيخ طوسي

[١٠]خطبه غدير

[١١]تاريخ طبري ج٢ ص٢٠٠

[١٢]تاريخ طبري ج٢ ص٢٠۵

[١٣]تاريخ طبري ج٢ ص٢١٠

استاد مطهري زماني جو هڪڙو اهڙو فڪر ڪندڙ انسان هيو جنهن اسلامي معارف کي زماني جي زبان ۽ وقت جي ضرورت کي ڏسي ڪري بيان ڪيو، استاد شهيد جي هڪ خصوصيت هيءَ هئي ته پاڻ جي به منبر تي ايندا هيا ته ماڻهن جي لاءِ اسلام جا گهرا نظريات،